อิตฺถิกถาปิ วณฺณสณฺฐานาทีนิ ปฏิจฺจ อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา ขยํ คตา’’ติ เอวเมว วฏฺฏติฯ สูรกถาปิ ‘‘นนฺทิมิตฺโต นาม โยโธ สูโร อโหสี’’ติ อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺโธ ปสนฺโน อโหสิ, ขยํ คโต’’ติ เอวเมว วฏฺฏติฯ สุรากถาติปิ ปาโฐฯ สาปิ เจสา สุรากถา ‘‘เอวรูปา นาม สุรา ปีตา รติชนนี โหตี’’ติ อสฺสาทวเสเนว น วฏฺฏติ, อาทีนววเสน ปน ‘‘อุมฺมตฺตกสํวตฺตนิกา’’ติอาทินา นเยน วฏฺฏติฯ วิสิขากถาปิ ‘‘อสุกวิสิขา สุนิวิฏฺฐา ทุนฺนิวิฏฺฐา’’ติ วา, ‘‘อสุกวิสิขาย วาสิโน สูรา สมตฺถา’’ติ วา อสฺสาทวเสเนว วตฺตุํ น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา ขยํ คตา’’ติ เอจฺเจวํ วฏฺฏติฯ กุมฺภฏฺฐานกถาติ อุทกติตฺถกถา วุจฺจติ, กุมฺภทาสิกถา วาฯ สาปิ ‘‘ปาสาทิกา นจฺจิตุํ คายิตุํ เฉกา’’ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติอาทินา นเยเนว วฏฺฏติฯ

ปุพฺพเปตกถาติ อตีตญาติกถาฯ ตตฺถ วตฺตมานญาติกถาสทิโสว วินิจฺฉโยฯ นานตฺตกถาติ ปุริมปจฺฉิมกถาหิ วิมุตฺตา อวเสสา นานาสภาวา นิรตฺถกกถาฯ โลกกฺขายิกาติ ‘‘อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต, อสุเกน นาม นิมฺมิโต, กาโก เสโต อฏฺฐีนํ เสตตฺตา, พลากา รตฺตา โลหิตสฺส รตฺตตฺตา’’ติ เอวมาทิกา โลกายตวิตณฺฑสลฺลาปกถาฯ สมุทฺทกฺขายิกา นาม ‘‘กสฺมา สมุทฺโท สาคโร, สาครเทเวน ขนิตตฺตา สาคโร, ขโต เมติ หตฺถมุทฺทาย นิเวทิตตฺตา สมุทฺโท’’ติ เอวมาทิกา นิรตฺถกสมุทฺทกฺขายิกกถาฯ อิติ ภโว อิติ อภโวติ ยํ วา ตํ วา นิรตฺถกการณํ วตฺวา ปวตฺติตกถา อิติภวาภวกถาฯ เอตฺถ จ ภโวติ สสฺสตํ, อภโวติ อุจฺเฉทํฯ ภโวติ วุทฺธิ, อภโวติ หานิฯ ภโวติ กามสุขํ, อภโวติ อตฺตกิลมโถฯ อิติ อิมาย ฉพฺพิธาย อิติภวาภวกถาย สทฺธิํ พาตฺติํส ติรจฺฉานกถา นาม โหนฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปฐโม วคฺโคฯ

2. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺโค

1. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตวณฺณนา

[1081] ทุติยสฺส ปฐเม พาราณสิยนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ อิสิปตเน มิคทาเยติ อิสีนํ ปตนุปฺปตนวเสน เอวํลทฺธนาเม มิคานํ อภยทานวเสน ทินฺนตฺตา มิคทายสงฺขาเต อาราเมฯ เอตฺถ หิ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนา สพฺพญฺญุอิสโย ปตนฺติ, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถํ นิสีทนฺตีติ อตฺโถฯ นนฺทมูลกปพฺภารโต สตฺตาหจฺจเยน นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐิตา อโนตตฺตทเห กตมุขโธวนาทิกิจฺจา อากาเสน อาคนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธอิสโยเปตฺถ โอตรณวเสน ปตนฺติ, อุโปสถตฺถญฺจ อนุโปสถตฺถญฺจ สนฺนิปตนฺติ, คนฺธมาทนํ ปฏิคจฺฉนฺตาปิ ตโตว อุปฺปตนฺตีติ อิมินา อิสีนํ ปตนุปฺปตนวเสน ตํ ‘‘อิสิปตน’’นฺติ วุจฺจติฯ

อามนฺเตสีติ ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหารโต ปฏฺฐาย ปารมิโย ปูเรนฺโต อนุปุพฺเพน ปจฺฉิมภเว กตาภินิกฺขมโน อนุปุพฺเพน โพธิมณฺฑํ ปตฺวา ตตฺถ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน มารพลํ ภินฺทิตฺวา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยามาวสาเน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทนฺโต สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา สตฺต สตฺตาหานิ โพธิมณฺเฑ วีตินาเมตฺวา มหาพฺรหฺมุนา อายาจิตธมฺมเทสโน พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกตฺวา โลกานุคฺคเหน พาราณสิํ คนฺตฺวา ปญฺจวคฺคิเย สญฺญาเปตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตุกาโม อามนฺเตสิฯ

ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตาติ ทฺเว อิเม, ภิกฺขเว, โกฏฺฐาสาฯ อิมสฺส ปน ปทสฺส สห สมุทาหาเรน สมุทาหารนิคฺโฆโส เหฏฺฐา อวีจิํ อุปริ ภวคฺคํ ปตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ปตฺถริตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํเยว สมเย อฏฺฐารสโกฏิสงฺขา พฺรหฺมาโน สมาคจฺฉิํสุ, ปจฺฉิมทิสาย สูริโย อตฺถเมติ, ปาจีนทิสาย อาสาฬฺหนกฺขตฺเตน ยุตฺโต ปุณฺณจนฺโท อุคฺคจฺฉติฯ ตสฺมิํ สมเย ภควา อิมํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตํ อารภนฺโต ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา’’ติอาทิมาหฯ